«Πάρε τη ράχη του βουνού κι ανέβα πέτρα-πέτρα σε κάθε πέτρα που πατείς κι ένα αγώνα μέτρα»
Μετά το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου και τις μάχες που επακολούθησαν σε διάφορα χωριά της Κρήτης, ο μεγάλος όγκος του τουρκοαιγυπτιακού στρατού, 20 - 25.000 στρατιώτες, στρατοπέδευσε στο Καστέλλι της Πεδιάδος, με σκοπό να εξοντώσει τους επαναστάτες που βρίσκονταν στο Οροπέδιο Λασιθίου ....
της Δίκτης και αποτελούσε το ορμητήριο τους. Το γενικό πρόσταγμα είχε ο αρχιστράτηγος Ομέρ Πασάς, τουρκοκροάτης στην καταγωγή και φημιζόμενος για την αγριότητα και θηριωδία του.
Αρχηγοί των επαναστατών του Λασιθίου ήσαν ο Μιχαήλ Κόρακας (για τους ένοπλους από Ανατολική Κρήτη) από την Πόμπια της Μεσαράς και ο Κωνσταντίνος Σφακιανάκης (για τους ένοπλους από Δυτική Κρήτη) από το Βραχάσι. Οπλαρχηγοί ήταν ο Εμμανουήλ Μηλιαράς από το Τζερμιάδω, ο Εμμανουήλ Καζανάκης από το Μαρμακέτω συγγενής προφανώς του μεγάλου πολεμιστή Εμμανουήλ Καζάνη, ο Αριστοτέλης Βασιλογιώργης από το Γεροντομουρί, ο Ηρακλής Κοκκινίδης από το Κεραμούτσι, ο Αντώνιος Τρυφίτσος από το Καστέλλι, ο Εμμανουήλ Κόκκινης από τη Νεάπολη, ο Νικόλαος Τυλλιανάκης από την Έμπορο, ο Κωνσταντίνος Κοζυράκης από το Μεραμπέλλο, ο Αντώνιος Ζωγράφος ή Ξανθουδίδης από τ' Αβδού, ο Φραγκιάς Μαστραχάς από τη Γέργερη, ο Δημήτριος Τσικριτζής από το Ζαρό, ο Νικόλαος Αλεξάκης από τους Ποταμούς, ο αρχηγός Ρίζου, δηλαδή Βιάννου, Γεώργιος Μιχαλοδημητράκης, οι πεντακοσίαρχοι Ιωάννης Μουρελλάκης και Αντώνιος Καλλιατάκης, ο Εμμανουήλ Χατζάκης, ο Γεώργιος Μανουσάκης, Γ. Δερμιτζάκης και άλλοι. Οι εθελοντές αρχηγοί και οπλαρχηγοί που βρέθηκαν και πήραν μέρος στις μάχες του Λασιθίου ήσαν ο Δημήτριος Πετροπουλάκης και ο Ηλίας Δημητρακαράκος από τη Μάνη, ο Γεώργιος Κουρμούλης λοχαγός του Ελληνικού στρατού και ο Χρήστος Βυζάντιος συνταγματάρχης επίσης του Ελληνικού στρατού σε αποστρατεία.
Στις 19 του Μάη ο Ομέρ Πασάς κάλεσε τους στρατηγούς του Ρεσίτ Πασά και Αλή Ριζά (αρχηγούς των Τουρκικών Δυνάμεων) και Φερίκ Ισμαήλ Πασά ) επικεφαλής των Αιγυπτιακών δυνάμεων) και τους έδωσε εντολή για να καταλάβουν πάση θυσία το Λασίθι. Την επόμενη, 20 του Μάη, ο Ισμαήλ Φερίκ Πασάς ξεκίνησε από τον αυχένα του Τσούλη το Μνήμα και ο Ρεσίτ Πασάς βάδιν δια μέσου της Γερακιανής Λαγκάδας προς κατάληψη του Λασιθίου.
Οι Κρήτες επαναστάτες είχαν παρατάξει τις δυνάμεις τους (3.000 οπλοφόροι κυρίως από την Ανατολική Κρήτη και 700 εθελοντές από την άλλη Ελλάδα) στα βουνά που βρίσκονται μόλις φθάνουμε στο Λασίθι από το Καστέλι και φθάνοντας εκεί οι Τουρκοαιγύπτιοι δίδονται ομηρικές μάχες, όμως επειδή οι Τουρκοαιγύπτιοι ήσαν πολύ περισσότεροι και τακτικός στρατός μπόρεσαν τελικά και πάτησαν το Λασίθι και οι επαναστάστες υποχώρησαν στα βουνά της Δίκτης . Από τις 21 Μαΐου έως στις 29 Μαΐου οι Τούρκοαιγύπτιοι κατακαίγουν τα χωριά του Λασιθίου και την Ιερά μονή Κρυσταλλένιας και κατασφάζουν τους κατοίκους του. Στις 28 Μαΐου οι Κρήτες επαναστάτες ανασυγκροτήθηκαν στο οροπέδιο του Λιμνακάρου. Μαθαίνοντας αυτό οι Τούρκοι πάνε να τους βρουν. Ωστόσο με ελιγμό οι Κρήτες ξανακατεβαίνουν στο κάμπο του Λασιθίου. Εκεί έρχονται το πρωί στις 29 Μαίου και οι Τούρκοι, όμως καταπονημένοι τώρα τους παραλαμβάνουν οι Κρήτες έξωθι του χωριού Τζερμιάδω προς Μαρμακέτω και τους νικούν κατά κράτος. Τουρκοαιγύπτιοι στρατιώτες νεκροί περί τους 2000. Έλληνες επαναστάτες νεκροί 150.
Και η κρητική μούσα λέει:
«Πάρε τη ράχη του βουνού κι ανέβα πέτρα-πέτρα
σε κάθε πέτρα που πατείς κι ένα αγώνα μέτρα»
Το Λασίθι, στο γ' δεκαήμερο του Μάη του 1867 δοκιμάστηκε με τον πιο τραγικό και απάνθρωπο τρόπο. Ιταλός αξιωματικός που βρισκόταν στην υπηρεσία των Αιγυπτιακών στρατευμάτων, αφού πλέκει εγκώμιο στους επαναστάτες, αναφέρει ότι οι Τούρκοι που εισβάλανε στα χωριά του Λασιθίου, διαπράξανε ανήκουστα τερατουργήματα, που η καρδιά του ανθρώπου σπαράζει να ακούει τις σφαγές τους βιασμούς και τις ατιμώσεις. Αλλά ας δανειστούμε σ' αυτό το σημείο μερικά αξιόλογα στοιχεία από την έκθεση ωμοτήτων, ένα πραγματικό μαρτυρολόγιο που συντάχθηκε με τη φροντίδα της Ιεράς Μητρόπολης Κρήτης στο Λασίθι στις 27 Αυγούστου 1867. Το πρωτότυπο της βρέθηκε στο αρχείο του φιλίστορα αοίδιμου Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη. Γράφει λοιπόν αυτή η διαφωτιστική έκθεση: «Οι κάτοικοι της επαρχίας Λασιθίου υπέστησαν τας μεγαλύτερος καταστροφής. Άπασα η κινητή αυτών περιουσία διηρπάγη, οι ναοί των υπέρ τους 100 εβεβηλώθησαν καί επυρπολήθησαν, ουδείς δε έμεινεν εις αυτούς όπως εκτελώσι τα της θρησκείας των. Και αυτοί οι τάφοι των πατέρων των δεν έμειναν ανέπαφοι Την 21ην Μαΐου 67 εισβαλόντες οι Τούρκοι εις Λασίθιον διέπραξαν τρομερά κακουργήματα, άτινα είναι αδύνατον να διαγράψωμεν λεπτομερώς». Ας δούμε όμως με λίγα λόγια το βαρύ αιμάτινο φόρο που πλήρωσε το κάθε χωριό, σύμφωνα με την έκθεση ωμοτήτων.
- Χωριό Κ. Μετόχι. Το χωριό πυρπολήθηκε και η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου μετασχηματίστηκε σε αναγκαίο. Ο Ζαχαρίας Καλίκης σφάχτηκε και ο Λαμπρής Παπαδούλης κάηκε μέσα στο σπίτι.
- Χωριό Γεροντομουρί. Καμιά οικία δεν έμεινε απυρπόλητη. Οι Τούρκοι έσπασαν τις ιερές εικόνες και έκαμαν πασάλους για να δένουν τα άλογα τους. Ο Κωνσταντίνος Ορφανός σφάχτηκε άγρια, αφού είδε τη θυγατέρα του Ελένη να ατιμάζεται μπροστά στα μάτια του. Ο Γεώργιος Μαθιουδάκης σφάχτηκε και το σώμα του ρίχτηκε στη φωτιά.
- Χωριό Πλάτη. Όλα τα σπίτια παραδόθηκαν στη φωτιά. Αφού άνοιξαν τους τάφους που βρίσκονταν γύρω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, έβγαλαν έξω από τον τάφο το πτώμα ενός ιερέα που είχε πεθάνει πριν λίγες μέρες και το ανασκολόπισαν. Κατέσφαξαν τον Γεώργιο Πορτάλιο. Της Αικατερίνης Λουχούνενας και της Ελένης Ντεζογιοπούλας σκίσανε τα στήθη και την κοιλιά. Σκότωσαν την παράλυτη Βασιλική Πετρογοπούλα.
- Χωριό Ψυχρό. Το χωριό κάηκε εξολοκλήρου. Έσφαξαν τη Ζαμπία Μαρκοπούλου και την έριξαν στη φωτιά Σφάχτηκε επίσης η φρενοβλαβής Μαρία Χουζουροπούλα και το πτώμα της βρέθηκε ολόγυμνο. Την τυφλή Δέσποινα Κουγιάρενα έκαψαν ζωντανή.
- Χωριό Μαγουλά. Κι αυτό πυρπολήθηκε. Θανατώθηκε στο σπίτι του ο τυφλός Γεώργιος Παπαδάκης. Η άλαλη Ευφροσύνη Παπαδάκη βρέθηκε σφαγμένη και γυμνή. Η Δέσποινα Ζερβοπούλα ρίχτηκε ζωντανή και κάηκε στη φωτιά του σπιτιού της. Ο τυφλός Κων/νος Δραμυτινός σφάχτηκε και ο Μιχαήλ Καλίκης τουφεκίστηκε.
- Χωριό Καμινάκι. Αφού γύμνωσαν τον παράλυτο Κωνσταντίνο Στρατάκη και τη γυναίκα του, τους έδεσαν μαζί με σκοινί και τους περιτύλιξαν με ασκί λαδιού, τους έδωκαν φωτιά και οι δυστυχισμένοι κάηκαν ζωντανοί. Να οι πραγματικοί Νέρωνες του Δέκατου ένατου αιώνα. Στο Λιμνάκαρο -συλλάβανε την Πελαγία Γουνάλη που αφού την ατίμασαν αισχρά, την έριξαν σε παρακείμενο γκρεμό. Έσφαξαν ακόμη την τυφλή Μαρία Μάρκενα Το χωριό επίσης παραδόθηκε στη φωτιά.
- Χωριό Αβρακόντε. Κατέσφαξαν τους Γεώργιο Μπελιμπασάκη και Ζαχαρία Μαθιουδάκη. Τον Μιχαήλ Καλίκη και τη γυναίκα του συλλάβανε στο Λιμνάκαρο και τους έκαψαν σε σπήλιο με εικόνες αγίων. Στην ίδια θέση συλλάβανε και την Πελαγία Πεντάρενα που αφού την ατίμασαν τη σκότωσαν. Στο χωριό αυτό σκότωσαν χοίρους, που αφού τους έντυσαν με φελώνια και πετραχήλια, έβαλαν δίπλα τους το άγιο ποτήρια και το ιερό Ευαγγέλιο.
- Χωριό Άγιος Γεώργιος και Κουδουμαλιά. Οι Τούρκοι έπεσαν σαν τίγρεις στα αδύνατα πλάσματα. Σκότωσαν τον Αντώνιον Ταμιώλη τυφλό και τον Γεώργιο Ροδίτη αφού ατίμασαν πρώτα την θυγατέρα του μπροστά του, που από τότε περιφέρεται τρελλή. Έσφαξαν το Γεώργιο Μπελιβάνη. Ζωντανή μέσα στο σπίτι της, στο σπίτι δηλαδή που έχει μετατραπεί σήμερα σε Λαογραφικό Μουσείο, έκαψαν την τυφλή Ελένη Κασάπενα. Το σπίτι επίσης αυτό κάηκε κατά ένα μέρος και φαίνεται ακόμα σήμερα η αντικατάσταση των δοκαριών που έγινε τότε. Έσφαξαν το Γεώργιο Γωνιωτάκη τυφλό και κουτσό, το Γεώργιο Στιβακτάκη και τον Ιωάννη Τσουκάκη. Σκότωσαν το τριών ετών παιδί του Ζαχαρία Διασάκη και την πεντάχρονη κόρη του Εμμανουήλ Ταμιώλη, που λίγο πριν είχε σκοτωθεί κι αυτός στη μάχη. Βρέθηκαν ακόμα σφαγμένοι το βρέφος του Εμμανουήλ Μπελιμπασάκη και ο πολύ γέρος Εμμανουήλ Παπαδάκης.
- Χωριό Άγιος Κωνσταντίνος. Σφάχτηκαν ο παπά Ιωάννης Σακελλάρης, ο Αντώνιος Σακελλάρης, ο Κωνσταντίνος Μύτης, ο Γεώργιος Βλάσσης και ο Ιωάννης Λοντής.
Το χωριό καθώς και η μονή Κρουσταλ-λένιας πυρπολήθηκαν.
- Χωριό Μέσα Λασίθι. Ο Μιχαήλ Βενέρης και η Παπαμιχελίνα σφάχτηκαν με άγριο τρόπο. Το χωριό κάηκε.
- Χωριό Μαρμακέτω, Φαρσάρω και Τζερμιάδω. Οι γέροντες τυφλοί Γεώργιος Χαρκιαδάκης, Ματθαίος Δημητρόπουλος. Εμμανουήλ Θεοδωράκης και Εμμανουήλ Γιαπιτζής, φονεύτηκαν κατά τρόπο απάνθρωπο. Έσφαξαν τη γριά Καλή Χαρκιάδενα και έκαψαν ζωντανή μέσα στο σπίτι της την Παπαδιά Παπαγιαννιού. Επίσης έσφαξαν την τυφλή θυγατέρα του Γεωργίου Παπακωνσταντίνου. Έσφαξαν τέλος το ηλικίας πέντε ετών παιδί του Κων/νου Τσαμάντουρα. Τα χωριά πυρπολήθηκαν και κατεδαφίστηκαν.
- Χωριό Λαγού, Πινακιανό. Τα χωριά κάηκαν και κατεδαφίστηκαν. Έσφαξαν το Γεώργιο Τσιλεγκίρη και την Αικατερίνη Πασάδενα. Τα χωριά από το Κάτω Μετόχι μέχρι το Καμινάκι κάηκαν την 21η του Μάη. Τα χωριά από τον Αβρακόντε μέχρι τη Μονή Κρουσταλλένια κάηκαν στις 29 του Μάη και τα υπόλοιπα χωριά κάηκαν στις 30 του Μάη. Την ίδια μέρα πυρπολήθηκε και αποτεφρώθηκε και η καινουριοχπσμένη τότε ιερά μονή Βιδιανής.
Αφού έκαψαν όλα τα χωριά του Λασιθίου οι Τούρκοι για να ολοκληρώσουν την καταστροφή, οι επαναστάτες έδωκαν τις τελευταίες τους μάχες στο βόρειο τμήμα του Λασιθίου και κατέφυγαν στο Καθαρό, την Αλόιδα και τη Σελένα, για να αποφύγουν τον εχθρικό κλοιό που συνεχώς γινόταν πιο ασφυκτικός. Εδώ ακόμα ξετυλίγεται μια συγκινητική και σπαρακτική σκηνή που αφορά τα γυναικόπαιδα του Λασιθίου. Για ν' αποφύγουν τη σύλληψη και το φονικό μαχαίρι του εχθρού, καταφύγανε στη Σελένα και το Καθαρό, όπου υπήρχε σχετική ασφάλεια. Ο Ισμαήλ Πασάς που είχε το πρόσταγμα της μάχης στις 30 του Μάη και βρισκόταν στη θέση του «Πατέρα τα Σελλιά», συγκινήθηκε βαθιά από τη θέα των γυναικόπαιδων που έφευγαν. Λέγεται ότι θεώρησε κατάλληλη τη στιγμή να επέμβει για τη σωτηρία των ομόθρησκων συμπατριωτών του και διέταξε τους σαλπιγκτές να σαλπίσουν παύση της καταδίωξης, χωρίς όμως τούτο να επιβεβαιώνεται ιστορικά, κι έτσι η ιστορική μάχη πήρε τέλος. Λίγες μέρες αργότερα πεθαίνει και ο Ισμαήλ Πασάς, χωρίς να ξέρουμε την πραγματική αιτία του θανάτου του. Άλλοι υποστηρίζουν ότι πέθανε από το τραύμα του, άλλοι ότι τον δηλητηρίασαν, άλλοι ότι έπεσε στο πεδίο της μάχης, άλλοι ότι έπαθε αποπληξία και άλλοι ότι πέθανε ενώ διεξαγόταν η μάχη από παθολογικά αίτια Η πιθανότερη εκδοχή είναι ότι ο Ισμαήλ Πασάς πέθανε στην περιοχή του χωριού Κράσι, προτού μάλιστα προλάβει ν' ανέβει στο Λασίθι. Η σορός του μεταφέρθηκε και τάφηκε με μεγάλες στρατιωτικές τιμές στην Αλεξάνδρεια Αλλά και οι Τούρκοι άγνωστο για ποιο λόγο, τον τίμησαν και ανήγειραν κενοτάφιο στον περίβολο του Βεζίρ Τζαμί της εκκλησίας δηλαδή του Αγίου Τίτου στο Ηράκλειο, που σωζόταν μέχρι το έτος 1925.
Σημειώνεται και ότι προς χάρη της εν λόγω αιματηρής 10ημερης γιγαντομαχίας Λασιθίου στις 21 - 30/5/1867, η Κρητική Επαναστατική Διοίκηση των Απελευθερωτικών Αγώνων κατά τα έτη 1866 – 1869 ονόμασε έτσι, δηλαδή Λασίθι, και το νομό που ανήκει η επαρχία Λασιθίου όπου έγινε η Μάχη αυτή, σύμφωνα με τον Οργανικό Νόμο του 1866 (Βλέπε Κρητικός Κώδικας, έκδοση ‘Α Χανιά 1879 – 1189, Τόμος Α, σ. 63). Πριν ο νομός Λασιθίου ονομαζόταν νομός Σητείας, στα Βενετσιάνικα TERRITORIUM SITTIA ή SETTIA
Στις 19/1/1897, σε Γενική Συνέλευσή τους στο Τζερμιάδω, οι Λασιθιώτες κηρύσσουν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Το
Οροπέδιο Λασιθίου είναι δήμος αλλά και μια γραφική πεδιάδα που
περικλείεται από βουνά. Βρίσκεται στο νομό Λασιθίου περίπου 70χμ
ανατολικά του Ηρακλείου.
A Windmill on the Lasithi Plateau.jpg
Το οροπέδιο είναι γνωστό και για τους γραφικούς πια ανεμόμυλους. Τις
δεκαετίες του ’50 και του ’60 το οροπέδιο ήταν ένα από τα πρώτα αιολικά
πάρκα της Ευρώπης. Υπήρχαν περίπου 16 χιλιάδες ανεμόμυλοι που αντλούσαν
τα υπόγεια ύδατα, με τα οποία πότιζαν τις καλλιέργειες τους οι κάτοικοί
του.
Από τη Χαρούλα Βερίγου
